A democracia ateniense (ss. VI-IV a.C.)

Nesta entrada ofrécese unha síntese  do tema 5 do libro de R. López Melero. 2011 (2ª ed.) Breve Historia del Mundo Antiguo. Editorial Universitaria Ramón Areces.

            GLOSARIO

• arconte: maxistrado supremo da polis.
• aristoi (sg. aristos): "os mellores" (> aristocracia: goberno dos mellores)
• demos: pobo, masa de cidadáns (> democracia: goberno do pobo)
• hoplita (>hoplos "escudo"): soldado de infantería pesada. Cidadán armado que participa na defensa activa da cidade en formación pechada, a falanxe (fronte ao heroe-campión de época homérica -v.g. Aquiles-, que se batía en combate singular, corpo a corpo)
• nomos (pl. nomoi): lei
• polis (orixe do termo "política/o"; en pl. poleis): cidade-estado grega.
• sinecismo: reunión de poboacións (etimoloxía: syn "común, conxunto" + oikos "casa")
• stasis: conflito social, desorde

EVOLUCIÓN:

- A democracia ateniense tómase como modelo para falar en xeral da democracia grega por ser o seu berce e o caso mellor documentado.

- Os anteriores protagonistas da estrutura política [1] das comunidades gregas, os grupos familiares (genos, pl. gene), dan paso ao corpo de cidadáns. Agora cada cidadán participa directamente na xestión da polis, independentemente da súa adscrición a un grupo de parentesco ou liñaxe.

[1]    Estrutura política: relacións de poder entre os grupos sociais e/ou os individuos. Estrutura xerárquica: relacións de dominación e dependencia; estrutura igualitaria: paridade xurídica e política (gr. isonomía)

- A busca da isonomía (igualdade perante a lei), o principal obxectivo do réxime democrático, pasa por diferentes fases de desenvolvemento ata a súa completa consolidación na época de Pericles (s.V a.C.)

• Solón: reformador político. Dá os primeiros pasos cara a desarticulación do réxime aristocrático anterior.
• Pisístrato: tirano populista, respectuoso coas reformas solonianas.
• Clístenes: reformista ateniense. O demos ("pobo") depositario do poder político. O novo demos desvincula ao individuo dos vellos vínculos de dependencia persoal. Descrédito da  iniciativa individual fronte á vontade colectiva representada polas leis (nomoi).
• Pericles: un dos fundadores da “democracia radical”. Xurdimento da figura do demagogo (perversión do réxime).

 RASGOS DISTINTIVOS DAS DEMOCRACIAS ANTIGAS

- As poleis ou comunidades políticas gregas identificábanse, non como na actualidade polos seus respectivos nomes xeográficos (España, Franza...), senón polo etnónimo ou xentilicio dos seus cidadáns: os Atenienses, os Espartanos..., en recoñecemento da importancia deses cidadáns como verdadeiros axentes da vida política.

- A principal diferenza con respecto ás democracias actuais é a participación directa dos cidadáns na vida pública da comunidade, con voz e voto nos tribunais de xustiza e nas asembleas para a resolución dos asuntos de interese colectivo (democracia representativa fronte a democracia directa).

- O cidadán (home e adulto) gozaba dun estatuto privilexiado fronte aos individuos excluídos da vida política: mulleres, estranxeiros e escravos.

- A polis non distingue entre administración e política. Os órganos de goberno son multifuncionais.

- Relixión adaptada á política. O panteón común dos deuses gregos adáptase en cada polis para escoller unha divindade tutelar (Atenea é a deusa protectora de Atenas, por exemplo). Estes deuses convértense en depositarios de certos valores que funcionan como elementos de cohesión  política ("da polis"; de aí a transcendencia da celebración periódica de certos ritos relixiosos públicos, como as Panateneas en honor de Atenea).

SOLÓN E A DEMOCRACIA ATENIENSE

A Athenaion politeia (Constitución de Atenas), escrita no século IV, atribúe os comezos da democracia ateniense ás reformas lexislativas de Solón (entre 580-570 a.C.), aínda que posiblemente esta fonte lle atribúe medidas anacrónicas (como a capacidade de que calquera cidadán puidese apelar perante un tribunal popular ou incoar procesos públicos a favor de algún prexudicado).

Ánfora de figuras negras

O motor das reformas viña dado polo ambiente político de stasis (concepto político xenuinamente grego, co significado de "disensión, conflito, desorde..."), propiciada por unha crise de valores no seo da propia aristocracia. Fronte á estirpe, o valor militar e os dotes oratorios que ata o momento habilitaban aos aristoi para as funcións de goberno, agora reclámase o valor do patrimonio, é dicir, da riqueza. Este cambio de valores coincide coa emerxencia duns sectores artesanal e comercial cada vez máis puxantes (caso da produción de cerámica de figuras negras, distribuída por todo o Mediterráneo e Mar Negro ao longo do s. VI a.C.), que certos sectores da aristocracia tradicional quixeron promover e controlar.

O NOVO CORPO DE CIDADÁNS

O incremento demográfico que estimulou a fundación de colonias gregas ao longo de toda a cunca Mediterránea, provocou paralelamente no país grego a presión sobre as terras de cultivo e o endebedamento económico para mantelas (pola necesidade de pedir o gran prestado), o que podía derivar na perda da condición libre. O empobrecemento do campesiñado e a escravización polas débedas de moitos comprometía o mantemento do corpo cidadán, mermando a capacidade do exército hoplítico, que debía estar formado por homes libres capaces de custear o seu propio equipo militar.

Esta conxuntura, no medio do fervor democrático que estaba espertando, dan pleno sentido ás reformas emprendidas por Solón:

- Libera aos hektémoroi (campesiños obrigados a pagar 1/6 das súas colleitas) abolindo as súas débedas, arrincando os marcos que marcaban a servidume das terras e facéndoos propietarios das mesmas.

- Prohibe tomar ao prestameiro como garantía do préstamo (escravitude)

- Organiza aos cidadáns en 4 clases en función das súa rendas (sistema censitario) e fainos participantes no goberno en función das mesmas:

• pentakosiomédimnoi: capaces de producir 500 medimnos (medida de áridos) de gran. Deste grupo extraíanse os tamiai (tesoureiros), quen tiñan que responder co seu patrimonio da administración das finanzas.
• hippéis: capaces de producir 300 medimnos de gran e sufragar os gastos dun cabaleiro (cabalo e armamento).

Estas dúas primeiras clases tiñan acceso, por sorteo, ás maxistraturas superiores (como o arcontado, anteriormente monopolizado polos aristócratas).

• zeugitai: propietarios dunha xugada de bois. Hoplitas ou infantes pesados. Accedían ás maxistraturas menores.
• thetes: non dispoñían de terras. Membros da asemblea (ekklesía -de onde "igrexa") e do tribunal popular (heliaia).

O criterio económico -ou censitario- para a atribución de responsabilidades políticas abría as funcións de goberno a un maior número de cidadáns do que o réxime aristocrático anterior, limitado aos membros dunha nobreza de liñaxe.

Solón lexisla e fai pública a promulgación das leis mediante os denominados áxones ("eixes"), situados nun edificio público. 

Axón: barras de madeira xiratorias sobre as que se colocaban carteis
 -pergameos ou papiros- con anuncios ou avisos.

A TIRANÍA DE PISÍSTRATO.

A mediados do s.VI Solón desaparece da escena política ateniense e aparece Pisístrato. Nese momento distínguense 3 faccións políticas en conflito:

1. a da chaira (as mellores terras posuídas polos terratenentes), encabezada por Licurgo, que defendía o retorno aos tempos pre-solonianos.
2. a da costa (zona industrial e comercial), encabezada por Megacles, favorable ás reformas de Solón.
3. a da altura (terras máis pobres, lonxe da chaira), liderada por Pisístrato, que se tería apoiado nos campesiños menos favorecidos para desenvolver novas reformas na liña de Solón.

Durante o período da súa tiranía, Atenas coñece unha crecente prosperidade económica, o que reverte nunha inxente inversión en materia urbanística (construíu templos, acuedutos, mercados...)

Fontes antigas, eloxiosas do seu goberno (Heródoto, Tucídides, a Constitución de Atenas), afirman que Pisístrato respectou as leis establecidas e máis as maxistraturas, aínda que controlando a elección dos candidatos.

A tiranía (categoría política propiamente grega), consistía na auto-atribución dun poder persoal sen límites. Pisístrato, por tanto, non desempeñaba ningunha maxistratura dentro da polis, afirmando o seu poder mediante o apoio dunha forte garda de corps, pero non menos no apoio popular derivado da súa política populista. A parte de investir grandes recursos no embelecemento da urbe politana:

-  Estableceu un imposto do 5% sobre as rendas dos cidadáns, ingresos dos que detraeu parte para facer préstamos a campesiños necesitados.

- Creou un corpo de xuíces itinerantes para facilitar a administración de xustiza nas zonas rurais da Ática, aínda moi influenciadas polas vellas aristocracias locais.

CLÍSTENES

Clístenes, da familia aristocrática dos Alcmeónidas, impúxose fronte aos seus rivais políticos nunha nova loita polo poder en Atenas tras a etapa pisistrátida. Heródoto considérao o verdadeiro fundador da democracia pola súa profunda reforma constitucional.

AS TRIBOS

A finais do século VI (entre 503-502 a.C.) o corpo electoral ateniense distribúese en 10 tribos (fronte ás 4 tradicionais -diferentes das clases solonianas), entre as que se repartiron por igual habitantes das 3 zonas xeográficas áticas (urbe Atenas, costa e chaira, cada unha cos seus intereses e liderados particulares). Cada zona dividiuse en 10 áreas xeográficas, atribuíndose cada unha á súa tribo (→ 30 tritias). Esta estratexia destinábase a evitar que as fortes relacións de dependencia local persistentes en cada zona influíran no sentido do voto dos cidadáns. Poñendo cada tribo baixo a advocación dun heroe tradicional, rompía tamén a tendencia a identificarse coas vellas tribos encabezadas por familias aristocráticas.

A BOULÉ

A bulé ou Consello dos 500 foi outra das innovacións institucionais de Clístenes. Os seus membros elixíanse anualmente por sorteo, sen posibilidade de reelección. Cada tribo achegaba 50 elixibles ao consello. Nacía coa misión de exercer a proboúleusis, a selección da materia de debate a someter á ekklesía (asemblea popular). Nestes organismos participaban indiferentemente todos os cidadáns sen distinción, aínda que os membros do consello eran menos numerosos e dispoñían do tempo e recursos necesarios para presentaren as súas propostas.

O Areópago, o vello consello aristocrático, seguiu vixente durante esta etapa nutríndose dos arcontes saíntes (150 membros) e conservando a súa función de «garda das leis», ata Efialtes, que rematou por anulalo (ver infra).

DO DEMO RURAL AO DEMO ADMINISTRATIVO

O territorio da Ática, a parte da cidade de Atenas e do seu porto anexo, o Pireo, dividíase en diferentes demos ou circunscricións de moi diverso tamaño organizados en torno a un pequeno núcleo de poboación. Eran unha pervivencia do poboamento anterior ao sinecismo constitutivo da polis.

Sobre o modelo do vello demos formáronse uns 130 novos, que se incluíron nas 30 tritias (trittiyes) repartidas entre as 10 tribos. Cada cidadán foi inscrito no demo no que vivía, herdándose en adiante de pais a fillos a referencia ao demo con independencia do lugar de residencia. A onomástica grega deste momento consistía no nome persoal máis o patronímico (nome do pai) máis o nome do demo. O cidadán ateniense de pleno dereito era o demotes "membro dun demo", aquel home adulto (maior de 18 anos) censado que tiña os mesmos dereitos e deberes independentemente da súa condición social.

Demos da Ática

Os demos eran pequenas comunidades autónomas, con terra comunal, cultos locais e administración de finanzas propios. Funcionaba ademais como unidades de recrutamento e tributación.

DEMOS - INSTITUCIÓNS
MAXISTRATURA	démarchos (demo + arch "poder, autoridade")
ASEMBLEA (reunión de demotai)	ágora (en sentido xenérico, "praza pública")
TESOUREIRO

Algunhas unidades de poboación demasiado pequenas xuntábanse nun demos único, mentres que a área urbana de Atenas dividíase en varios.

[escoitar audio da profesora Raquel López Melero sobre Clístenes]

A FIN DO AREÓPAGO

Este vello consello, reminiscencia do sistema aristocrático, cobrou grande prestixio tras as Guerras Médicas (primeira metade do s. V a.C.) e con iso moita influencia política. Ademais de ter certo carácter sagrado pola súa orixe ancestral, estaba formado por ex-arcontes, é dicir, políticos de grande experiencia. Con todo, a súa estrutura chocaba frontalmente co ideal de isonomía da polis, que esixía rotación nas responsabilidades públicas e depositaba sobre os órganos colectivos abertos a todos os cidadáns a maior capacidade de decisión.

Estes órganos eran as pritanías (prytaneia), 1/10 parte da Boulé elixidas polas tribos, que residían nun edificio público da cidade durante 1/10 parte do ano, constituída en sesión permanente e presidida cada día dese mes por un dos seus membros elixidos por sorteo e non reelixible. O presidente da pritanía en exercicio tamén o era da Boulé e (dende o 487 a.C.) tamén da Ekklesía, cando se reunía.

Non se sabe se as pritanías remontan a Clístenes, porque non está claro que levara tan lonxe a substitución do Areópago pola Boulé. Conxectúrase que a substitución se tería producido con Efialtes que, co apoio de Pericles, conseguiu en todo caso en 462 a.C. arrebatarlle ao Areópago os seus poderes xudiciais. Desta maneira eliminaríase o último obstáculo ao monopolio do poder do pobo.

O IMPERIALISMO ATENIENSE

Durante as Guerras Médicas, a aposta ateniense polas súas forzas navais, nutridas de cidadáns da clase inferior en postos de remeiros (os thetes), foi decisiva para a vitoria contra os persas na batalla naval de Salamina (480 a.C.). Esta vitoria puxo en evidencia o papel secundario ante a ameaza persa das forzas militares terrestres de hoplitas e cabaleiros, o groso dos continxentes gregos, dando a oportunidade a Atenas de converterse nunha potencia marítima no mar Exeo. A situación de inseguridade que seguía reinando fronte á ameaza exterior, permitiulle a Atenas ofrecerse como garante de seguridade marítima nos territorios ribeiregos do Exeo a cambio de contribucións monetarias e axuda militar.

A hexemonía ateniense daqueles momentos, coñecida historiograficamente como Imperio Ateniense, dá paso a unha situación ambigua, posto que aínda que as poleis gregas postas baixo a súa protección non perden a súa autonomía formalmente, si que poden considerarse baixo protectorado en sentido moderno: os decretos da asemblea ateniense lexitiman a inxerencia política sobre aquelas poleis enviando inspectores, guarnicións militares e colonos (klerouchoi) quen arrebataron terras aos locais (tema 4). En suma, impuxeron a democracia onde non a había, aínda que se respectasen oligarquías onde o réxime fose colaboracionista.

Entre 480-430 (entre a batalla de Salamina e a longa guerra do Peloponeso, contra Esparta), os Atenienses gozaron dos beneficios dese imperio. Esta etapa coincide co mandato de Pericles, un estratego (xeneral dos exércitos) que conseguiu, a través desta maxistratura sucesivamente renovada, dirixir a vida pública de Atenas.  A bonanza económica que caracteriza esta etapa imperialista, permite que as funcións públicas democráticas (asistencia ás asembleas populares e aos tribunais de xustiza) sexan sufragadas pola polis. Páganselle salarios tamén aos membros do consello e algúns maxistrados, e máis aos remeiros da flota e aos hoplitas.

A continua afluencia de escravos cobre todas as actividades produtivas (agricultura, artesanía, comercio, obras públicas, minería...) favorece que se creen grandes fortunas. Moitos campesiños libres acudiron á cidade atraídos pola remuneración da actividade política, mentres o campo deixa de cultivarse.

A POLÍTICA DOS DEMAGOGOS

A afluencia dos cidadáns aos órganos de decisión a cambio de salario reforza a participación cidadá na democracia directa, pero esa masa de cidadáns inexpertos en temas políticos acaban caendo nas redes dos máis formados en materia política (demagogós, "o que conduce ao demos", o líder popular). Esta clase de políticos profesionais formaban parte dun grupo con recursos e tempo para formárense en xeral, e moi particularmente en materias como a retórica, esa sofisticada técnica da persuasión na que os gregos foron mestres. O paradoxo da democracia radical dos tempos de Pericles reside precisamente nesa complicada relación entre a participación popular na vida pública e na capacidade dalgúns "iguais" para influenciar á masa e atraela cara ás propias opinións. Para os mesmos gregos foi obvio que a influencia dos demagogos supoñía unha clara contradición co principio de isonomía e da intranscendencia da iniciativa individual na xestión dos asuntos públicos. A demagoxia grega, en fin, non se distingue do que hoxe entendemos por tal.