Índice de contidos
- Fontes.
- Ideas sobre a morte. Representacións (síntese aquí)
- Arqueoloxía da morte. Definición. Características xerais.
- Rituais funerarios: fases
- Evolución das estruturas funerarias e da composición dos enxovais. Periodización.
- Paisaxe das necrópoles (organización dos cemiterios e dos seus compoñentes)
- A lectura social dos restos
 |
| Lápida funeraria epigráfica |
- Literatura
- Homero (entre outros)
- Arqueoloxía
- Estruturas funerarias
- Enxovais
- Epigrafía (inscricións sobre materiais duros)
- Epitafios
- Iconografía
- Pinturas murais,
- Vasos…
- Psyché “alma”
- Un alén sen esperanza. O Hades, o inframundo onde habitan as almas, é un mundo inzado de demos infernais (segundo a ilustración do pintor Polignoto, descrita por Pausanias na súa Descrición de Grecia, X, 28-31).
- Medo a morrer sen sepultura (almas errantes que non atopan acougo nin a atención dos vivos).
- A partir do s. VI, as relixións mistéricas ofrecen a esperanza dunha ultratumba máis esperanzadora.
- Dende Época Escura e aínda durante o século V a esperanza nunha vida futura descansaba en boa medida na capacidade para permanecer vivo na memoria colectiva. A verdadeira morte era o esquecemento:
Pero a quien en vanguardia caído la vida perdiera/ tras dar gloria a su patria, a sus gentes y a su padre/ traspasado cien veces de frente, a través de su pecho;' .. a éste lo lloran lo mismo los viejos que los jóvenes/ y con hiriente nostalgia lo añora su pueblo en conjunto/ Y su tumba y sus hijos son entre los hombres famosos/ y los hijos de sus hijos y toda su estirpe futura/ jamás su noble fama se extinguió ni su nombre /sino que aunque esté bajo tierra se hace inmortal...
(Tirteo, Fr. 5 (9D) trad.C. García Gual –ca.650 a.C.)
- Xa a partir do s. IV comeza a tendencia a divinizar ao defunto, o que abriu a porta á divinización dos monarcas helenísticos, dende Alexandre aos Diádocos.
Definición: Estudo das prácticas funerarias a través dos seus restos materiais.
Características xerais:
- Contextos pechados (restos moi localizados)
- Boa conservación das estruturas funerarias e dos enxovais.
Ritos pre-deposicionais:
- Próthesis: exposición do cadáver para o seu velorio.
- Ekphorá: traslado do cadáver ao cemiterio, en andas ou carro.
- Inhumación ou cremación (poucos datos sobre o cerimonial)
- No cemiterio
- Fóra do cemiterio.
Próthesis. A exposición do morto
Ritos deposicionais.
Inhumación e cremación
- Ampla representación na cerámica do xeométrico.
- As mulleres preparaban o cadáver: bañábano, vestíano co kosmos (manto funerario branco), pechábanlle os ollos e dispoñíano sobre unha kliné, cos pés mirando cara a porta.
- A exposición podía durar varios días (non menos de dous)
- Escenas de pranxideiras contratada.
- O emprego do carro testemúñase no achado dos seus restos en contextos funerarios de Atenas e tamén en vasos do Dipilón.
- O traslado facíase pola noite, con cortexo (pompé) de músicos e acompañantes (homes precedían ás mulleres).
 |
|
- O corpo inhumado introducíase nunha cista.
- As cinzas e restos dos corpos incinerados introducíanse nunha urna.
- Cos restos depositábase o enxoval, que variaba en función do estatus, xénero, idade, área xeográfica, período...
|
|
Ritos post-deposicionais. No cemiterio e fóra del
A través do estudo dos lécitos de fondo branco, que se depositaban nas tumbas, distínguense diferentes xestos:
- Decoración con flores e cintas de tela
- Ofrenda de vasos cerámicos
- Invocación do defunto por parte do familiar máis achegado.
- Libacións de viño, auga, leite, mel ou aceite sobre a tumba
- Rotura dos vasos empregados nas libacións.
- Tras a libación, sacrificio de animais (vacas, cabras, lebres, porcos...) de pelo negro.
- En honor de personaxes distinguidos ou dun conxunto de caídos en combate, podíanse celebrar tamén xogos atléticos e retóricos.
 |
| Lécito branco con escena de visita á tumba |
Evolución das estruturas funerarias e da composición dos enxovais.
- Idade Escura (alto e medio arcaísmo: 1100-950 / 950-750 a.C.; estilos proto- e xeométrico)
- Arcaísmo Pleno (750-500)
- Época Clásica e Helenística
- Clásica (480-323 a.C.)
- Helenismo (323-Imperio Romano)
Idade Escura (Alto e medio Arcaísmo)
- Coincide co período dos estilos protoxeométrico (1050-900 a.C.) e xeométrico (900-700 a.C.)
- Tumba individual
- Predominio da incineración
- Inhumación para nenos, en cistas.
- Cremación para adultos, en foxas:
- Foxa cadrada ou rectangular pequena, con burato para introducir a urna.
- Cremación secundaria (feita non in situ, senón en lugar aparte). Adoitaban introducirse os restos da pira tamén na foxa.
- Despois tapábase cun pequeno túmulo.
- Ánforas especializadas no depósito de cinzas de homes (asas no colo e ombro) e de mulleres (asas na panza).
- Ao final do período, o túmulo comeza a sinalarse cunha pedra fincada (a modo de estela).
- Armas asociadas a restos masculinos: puntas de lanza de bronce e ferro, espadas (empuñadura introducida dentro da ánfora, e a folla dobrada sobre o colo)
- Fíbulas, aneis e agullas en restos femininos.
- As urnas cubríanse cun vaso de bronce, laxes de pedra ou prato cerámico.
- En Atenas, continúa usándose o Cerámico e aparecen espazos funerarios na Ágora e no Areópago
- Cremación secundaria predominante.
- Tamén hai inhumación.
- Aumentan de tamaño as estelas, que a partir do 800 poden combinarse con vasos cerámicos moi grandes (cráteras para homes, ánforas para mulleres, decoradas co estilo xeométrico tardío).
- Adoitaban ter a base perforada, posiblemente para libacións.
- Xoias pouco frecuentes, pero de mellor calidade: bandas de ouro decoradas con animais de estilo orientalizante ou figuras xeométricas repuxadas, enroladas ben sobre as urnas, ben sobre cabeza ou brazos dos esqueletos.
- Armas, como no período anterior.
 |
| "Tumba dunha muller rica" (Areópago) |
Fins s. VIII-comezos VII (Ática)
- Diminúe nº de tumbas, abandono dalgunhas necrópoles, novos tipos de tumba e cultura material.
- Tendencia a afastar o mundo funerario do espazo dos vivos. Lugares próximos a camiños.
- Conviven ritos cremación e inhumación.
- Cremacións primarias (in situ), de aí foxas de maior tamaño.
- Inhumacións en foxas ou pozos escavados na rocha.
- Nenos enterrados en tinas ou en bañeiras de arxila cubertas con outras.
- Túmulos de planta circular ou rectangular sobre os dous tipos de tumba.
 | |
| Enxoval dun guerreiro arxivo |
Cista de Argos (fins s.VIII): enxoval composto por casco, coiraza de bronce, varios vasos, asadores, aneis de ouro e dous machados de ferro.
Necrópole de Eleftherna, Creta
Tumba de cremación primaria con restos calcinados dun guerreiro e dun acompañante, xunto aos restos dun esqueleto sen cabeza e cos membros atados. Sacrificio humano, como no funeral de Patroclo descrito na Ilíada?
Enxoval: puñal, machado e pedra de afiar.
Período arcaico (ou Arcaico Pleno, s. VI a.C.)
- Os túmulos dan paso a tumbas rectangulares con paredes verticais de adobe agrupadas en rúas.
- Evolucionan cara a paredes externas feitas en mampostería. Comeza unha maior monumentalización.
- Os vasos cerámicos son substituídos por grandes estelas de pedra con decoración en relevo ou escultórica, excepcionalmente estatuas de Kouroi e Korai.
 |
| Kouros marcador de tumba |
 |
| Estelas |
Época Clásica e Helenística
- Uniformidade de ritos e estruturas en toda Grecia.
Estelas con relevos (dun lutróforo á dereita) - Tumba individual, de cremación ou inhumación.
- Cremacións primarias.
- Inhumacións infantís seguen a tradición dos recipientes ou bañeiras. Os adultos: en sartegos monolíticos ou compostos, en pedra (caliza ou mármore)
- Mantéñense túmulos circulares e tumbas cuadrangulares, algunhas con muros de sillería.
- Introdúcense os Demosion Sema (tumbas do pobo) e a fins do s. V aparece o períbolos, recinto con tumbas sinalizadas por estelas (ver infra)
- En 430 imponse a estela con relevos con representación de individuos ou parellas en diferentes actitudes.
- Nas tumbas de cremación abundan os vasos cerámicos.
- Nas tumbas de inhumación aparecen máis obxectos de ouro e vasos de alabastro.
- Mantéñense os depósitos de ofrendas.
- Aparece o lécito de fondo branco.
 |
| Enxoval atopado en Ampurias (finais s.IV-comezos s.V a.C.) |
Fóra de Atenas
- Tumbas de grande monumentalidade no mundo grego oriental, con forte influencia exterior.
- Abundan as tumbas de cámara, con fachadas arquitectónicas e os grandes mausoleos, xa dende mediados s. VI.
Xanthos (Lidia, Turquía)
Tumba das arpías (480-70 a.C.): piar monolítico sobre basamento.
Tumba das Nereidas: forma de templo xónico períptero.
|
|
- Mausoleo de Halicarnaso (mediados s. IV a.C.)
- Tumba de Mausolo de Caria, 7ª marabilla do mundo.
- Terraza, basamento coa cámara funeraria, capela de estilo xónico e cuberta piramidal.
- Segundo Plinio medía uns 45 m.
- Con bóveda, dromos, antecámara e cuberta con túmulo.
- Como as “Tumbas reais” macedónicas do Gran Túmulo de Vergina, onde posiblemente se enterrara Filipo II e a súa familia.
- O túmulo cubre 4 tumbas, 3 de cámara e 1 en cista.
- A tumba de Filipo presenta fachada dórica con friso pintado (escena de cacería)
- Posúe dúas sepulturas: o rei na cámara e a raíña no vestíbulo.
|
|
Tumbas hipoxeas monumentais,
- Helenismo
- Inhumación e cremación.
- Inhumación en cadaleitos de madeira, bañeiras e tumbas de tella, os máis abundantes.
- En Ática, as restricións impostas por Demetrio de Falero (317 a 307 a.C.) puxo fin á ostentación monumental. Durou ata o s. II a.C., cando rexorden as tumbas monumentais e as grandes estelas con relevos.
Óbolo - Introdúcese o óbolo de Caronte.
- Os lécitos brancos son substituídos por ungüentarios de peor factura.
- As novas tumbas monumentais inspíranse na de Halicarnaso.
- Tumbas de clases menos acomodadas: cámaras hipoxeas arredor dun peristilo, con nichos para os sartegos.
- Tradición autóctona mesturada con decoración arquitectónica grega.
- Segue o modelo da casa grega.
 |
| Tumbas alexandrinas |
- Posiblemente se tratase de obxectos da propiedade do defunto, que fosen especialmente aprezados por el ou de utilidade para a vida de ultratumba.
- Adobíos como fíbulas e xoias (fonte para o estudo de influencias, comercio, etc.)
- Identificadores de xénero: espellos e estríxiles.
- Identificadores de estatus: armas e xoias.
- As armas adoitaban inutilizarse, para darlles “morte” (son frecuentes dende o protoxeométrico ata época arcaica, desaparecendo logo)
- Vasos cerámicos con función de conter ou consumir auga para saciar a sede dos defuntos no Hades.
- Biberóns en tumbas infantís.
- Lucernas para a iluminación nos funerais nocturnos e dos mortos na súa viaxe ao alén.
- A partir de época helenística xeralízase o depósito do óbolo para pagar a viaxe na barca de Caronte.
- Obxectos especificamente funerarios
- Copias en miniatura de vasos cerámicos, copias en pedra ou arxila de alimentos ou animais que acompañan ou substitúen aos reais queimados como ofrenda.
- “Barbilleras” para termar da mandíbula do defunto durante a próthesis.
- Lécitos de fondo branco: contedores de aceites perfumados de uso fúnebre.
 |
| Enxoval do Cerámico. Xeométrico Medio. |
A paisaxe funeraria. O Cerámico como paradigma
- Só se coñece a paisaxe do Cerámico con certo rigor en época clásica (os restos funerarios de época arcaica foron reutilizados para a muralla dos tempos de Temístocles)
- Sensación de amoreamento de tumbas de diferentes estilos: túmulos circulares, monumentos cuadrangulares, tumbas individuais, periboloi, etc.
- Confusión de diferentes tipos de sinalización vertical: esculturas exentas zoomorfas, estelas con relevos, pintadas...
- Grande esforzo de ostentación para marcar estatus.
 |
| O Cerámico na actualidade |
 |
| Períbolos |
- Recintos que acollen varias tumbas, posiblemente de membros dunha mesma familia (antecedentes en Micenas: círculos A e B)
- A partir do s. IV multiplícanse en torno aos camiños de acceso a Atenas (varias sepulturas).
- Tenden á ostentación, como sinal de clase e riqueza.
- Espazo vertebrado por un camiño cerimonial con sepulturas dos caídos en combate a senllos lados.
- Patrios nomos “costume ancestral” (Tucídides, 2.34.5) segundo a cal os caídos en combate debían ser sepultados en solo patrio (excepción feita dos caídos en Maratón e Platea)
 |
| Túmulo dos atenienses en Maratón |
|
|
Cenotafios
 |
| Cenotafio |
- Monumentos conmemorativos para honrar aos que non puideron ser sepultados.
- Semellan tumbas normais.
- Poden consistir nunha pedra illada que representa ao defunto.
- Moi características do espazo funerario grego.
- Sinalan a localización das tumbas.
- Poden rematar coa representación dun animal (león ou touro) ou fantástico (esfinxe)
- Relevos de figuras humanas
- Escenas de despedida, bélicas ou actos de estreitar a man.
- Vasos cerámicos de grande tamaño que imitan formas correntes, como os lutróforos (de uso ritual en casorios, soen marcar tumbas de solteiros).
Aspectos sociais
- A arqueoloxía da morte permite facer un estudo da composición dunha comunidade (grupos de idade, diferenzas de xénero e de estatus, etc.)
- Faise ostentación de poder e riqueza na monumentalización (aínda que os enxovais non os reflicta en igual medida).
- Solón –s.VI a.C.- tamén lexislou contra excesos nesa ostentación.
- A medida que as tumbas e os seus contidos se uniformizan, menor é o número de persoas con “dereito” a sepultura.
- A uniformidade vai parella a un descenso na calidade dos enxovais: o dereito a sepultarse é suficiente signo de prestixio.
- A invisibilidade dalgunhas sepulturas induce a pensar que non deixaron pegada no rexistro arqueolóxico.
(extraído de Quesada Sanz, F., 1991: “Muerte y ritual funerario en la Grecia Antigua: una introducción a los aspectos arqueológicos”, en Vaquerizo Gil, D. (Coor.): Arqueología de la muerte: metodología y perspectivas actuales. Dip. de Córdoba)
Outros textos recomendables:
Díez de Velasco Abellán, F.P., "Los caminos de la muerte: religión, rito e iconografía del paso del más allá en la Grecia Antigua" (Ed. impresa: "Los caminos de la muerte. Religión, rito e imágenes del paso al más allá en la Grecia Antigua", en Ed. Trotta. Colección Paradigmas, 1995)
Enlaces de interese:
No hay comentarios:
Publicar un comentario
Comentarios