Relixión exipcia (1)

A bóveda celeste no Libro de Nut

Índice

• Os mitos cosmogónicos exipcios

1. A cosmogonía heliopolitana
2. A teoloxía menfita
3. A cosmogonía hermopolitana

• O culto a Re

Introdución
Os grandes sistemas que xurdiron en Heliópolis, Menfis e Tebas compartían un fondo común: toda a existencia procedía dunha única fonte orixinal que, tras o acto de creación, produciu toda a diversidade do universo. 
Antes da creación reinaba unha absoluta escuridade e augas infinitas. De aí xurdiu un creador do Universo, que deixou a Nada nas súas marxes, a cal só penetraba no mundo en forma de soños e morte. Esta, entendida como desaparición no medio da confusión do caos, podía remediarse cos rituais de enterramento oportunos, permitindo o renacemento.

Lugares mencionados no texto (en vermello).

Na cosmogonía heliopolitana o principio creador do Universo, de quen este extraeu toda a súa esencia, chamábase Atum. Del xurdiu un mundo finito, iluminado polo Sol e móbil, deixando fóra dos seus límites ese outro estado de “non existencia” caracterizado pola infinitude e a escuridade. Sobre esta rexión anegada por un océano de augas escuras e inmóbiles, flotaba o mundo coñecido.

O mundo creado dispoñía dunha atmosfera que separaba a terra (representaba polo deus Geb/Gueb) do ceo (deusa Nut), á súa vez en contacto co océano escuro. A existencia estaba definida polo movemento rítmico do Sol, que navegaba polo ceo durante o día e pola noite desaparecía por baixo do horizonte accedendo a Duat, como se chamaba a morada dos deuses e dos mortos, inaccesible aos vivos. A viaxe diaria do Sol, co seu ciclo de nacemento, morte e rexurdimento, daba sentido a todo movemento, dende o fluír vital da Humanidade ata as crecidas anuais do Nilo.

Imaxe do Universo. E. A. Wallis Budge (1857-1937) 
- The Gods of the Egyptians Vol. II, p. 96

Os diferentes mitos da creación (Heliopolitano, Menfita e Hermopolitano) coñécense xa dende o Reino Antigo, mentres que a cosmogonía que fai de Amón a orixe da creación, non xurdiu ata o Imperio Novo en Tebas. 

1. A cosmogonía heliopolitana

En Iwnw (Heliópolis) xurdiu un dos sistemas teolóxicos máis influentes da historia exipcia. No seu mito de creación, coñecido principalmente a través dos Textos das Pirámides, xogaba o papel de grande creador Re (o deus do Sol), en substitución de Atum, de quen tomou as súas características. Re-Atum xurdiu do océano primixenio (Nun) e trouxo a luz ao Universo. Axiña xurdirían del Shu, deus do aire, e Tefenis, deusa da humidade, de cuxa unión saíron o deus da terra Geb e a deusa do ceo Nut, ao seu tempo proxenitores de Osiris, Isis, Neftis e Set. Este conxunto ordenado de divindades coñécese como a Enéada Heliopolitana (> 9 deuses).

2. A teoloxía menfita

Estatua de Ptah (madeira dourada, faienza e vidro)
Tumba de Tutankamón, Museo de El Cairo

En Menfis, dous principios divinos, a “percepción” e a “fala creativa”, son as dúas forzas que completan a creación: o deus primordial primeiro imaxina ou forma mentalmente o concepto do mundo e logo o crea mediante a articulación verbal. Para iso emprega a maxia, que é o modo de intervir na realidade mediante a palabra. Ptah, o deus da maxia, era o deus supremo creador e señor da Verdade, principio que funciona como sostén da xustiza e da orde universal.

A pedra de Shabako. Menfis

O papel creativo de Ptah descríbese nun texto coñecido como “Teoloxía Menfita” esculpido nunha pedra de gran negro (a pedra de Shabako, Museo Británico nº498) pensada para ocupar o templo de Ptah en Menfis -durante o reinado de Shabako, da Din. XXV, c. 710 a.C.

A forma de Atum moldeouse alí no corazón, moldeouse na lingua. Pois o verdadeiramente grande é Ptah, quen deu vida a todos os deuses e aos seus kas (espíritos) a través deste corazón e desta lingua, onde Horus adoptou a forma de Ptah, onde Tot adoptou a forma de Ptah.

3. A cosmogonía hermopolitana

Relevo dun templo de Dendera

Como nos outros casos, tamén esta cosmogonía coñecía diferentes versións sobre a creación pero, a diferenza deles, esta non se limitaba a un deus supremo, senón que se refería a unha Ogdóada primordial (8 deuses). Eran 4 deuses masculinos con cabeza de serpe cos seus equivalentes femininos con cabeza de ra: Nun e Nunet (augas primixenias), Heh e Hehet (eternidade), Kok e Koket (escuridade) e Amón e Amonet (aire). A eles se lles atribuía a creación do mundo nun “Primeiro Tempo”. Gobernaron o mundo ata que morreron e, logo da súa morte, retiráronse ao mundo subterráneo onde se encargaban de que o Nilo sempre fluíse e de que o Sol saíra para asegurar que a vida florecese. Dende o Reino Medio, este mundo subterráneo, morada dalgúns deuses, non era un lugar tebroso, senón a localización dun reino ideal ao que todos aspiraban tras a morte: un reino de primavera eterna sen mal, sen doenzas nin tristuras.

Tot. Tumba de Menna, Din. XVIII

Segundo outra versión cosmogónica, a vida xurdira dun Ovo Cósmico posto na Illa de Creación por un ganso chamado “Gran Cacarexador”, ou un ibis que representaba a Tot (nome grego de Dyehuty, patrón de Hermópolis, identificado con Hermes e patrón da escritura). 

Noutro relato, sen embargo, a Ogdóada creou un loto que emerxeu do Lago Sagrado no templo de Hermópolis e abriu os seus pétalos para revelar a Re (ben en forma de neno, ben de cerello -escaravello do esterco- que se transformaba nun neno), quen creou o mundo e a humanidade.

Deusa Maat

En calquera caso, todas as versións partían dun túmulo primordial que, a modo de illa, xurdira do océano primixenio, e esta imaxe era representada por cada templo a onde o rei podía achegarse. Este, de feito, considerábase o fillo divino e sucesor dos deuses tras abandonar a terra, quen tería herdado a soberanía que debería exercer segundo os principios da deusa Maat (a Xustiza entendida como o principio que mantén a Orde Universal, sinónimo de Verdade).

O culto a Re

Nos Textos das Pirámides, principal fonte relixiosa do Reino Antigo, dise que o rei se converterá nunha estrela. Pero, ademais, cada rei proclamaba a súa alianza co deus do Sol (a partir da Dinastía IV fixo chamarse “Fillo de Re”), o que constituía unha crenza moi arraigada no Reino Antigo, como demostra a elección da forma piramidal nas sepulturas reais (imaxe da forma de túmulo da Illa da Creación, onde se pousara o primeiro deus e xurdira a vida [1]). Sen embargo, o culto a Re e o poder dos seus sacerdotes tivo o seu momento álxido na Dinastía V, cando o rei se dicía que vivía sometido á vontade do deus.

Apopis en Duat

Os exipcios crían que o Sol navegaba durante o día arredor do océano circular que rodeaba a terra. No abrente, xurdía no horizonte e empregaba unha barca diúrna para navegar pola bóveda celeste. No solpor, pasaba por debaixo do horizonte para introducirse no mundo subterráneo, por onde tamén fluía o océano, e utilizaba a barca nocturna para atravesar a rexión, deixando a terra ás escuras. Na súa viaxe tiña que encarar moreas de perigos e vencer innumerables demos, o maior dos cales era a serpe Apopis/Apofis, que intentaba devorar o Sol (representada polas nubes que o tapaban).

Jepri/Khepri

Este mito creaba a pauta para a vida, a morte e a resurrección do rei. O Sol adoptaba as máis variadas formas: como Re-Atum era adorado en Heliópolis en canto creador do Mundo, mentres que como Jepri/Khepri (representado como un disco impulsado a través do Universo por un cerello, a imaxe de como este empuxa as pelotas de esterco), simbolizaba o renacemento diario do astro. Na súa madurez, adoptaba a forma de Ra-Haractes (Re no horizonte), en tanto que, como Horus, era rei dos deuses e a forza suprema do mundo. Cada un destes aspectos de Re representaba distintas facetas do seu carácter e funcións.

---

[1] A pirámide (en exipcio mer: lugar de ascensión) parece que tivo relación co culto ao Sol, e quizais tamén foi considerada unha variante da pedra Benben.

 

Bibliografía

• DAVID, Rosalie. Religión y magia en el antiguo Egipto. Ed. Crítica, 2003 
• VÁZQUEZ HOYS, Ana. Los Dioses Egipcios. En liña:
  http://www.uned.es/geo-1-historia-antigua-universal/EGIPTO%20RELIGION/DIOSES_EGIPCIOS_ENTRADA.htm 
• Id. Enéada Heliopolitana. En liña: http://www.uned.es/geo-1-historia-antigua-universal/EGIPTO%20RELIGION/DIOSAS/ENEADA_HELIOPOLITANA.htm