Tema 5. Fundamentos para unha historia da Arquitectura Grega (2)

Síntese parcial do tema 5 do manual de Zarzalejos, M., Guiral, C. e San Nicolás, Mª P. 2010. Historia de la cultura material del Mundo Clásico. Uned.

Contidos. Esquema:

5.2. Os centros da vida pública. 

• Desenvolvemento e funcións da ágora 

5.3. Edificios de reunión e representación cidadá:

• bouleterion, 
• prytaneion
• ekklésiasterion. 

5.4. Edificios para espectáculos: 

• teatros, 
• estadios, 
• odeóns
• hipódromos

5.5. Edificios para a práctica de exercicios físicos: 

• ximnasios
• palestras

Os centros da vida pública
Desenvolvemento e funcións da ágora
A ágora localízase no centro simbólico da cidade. Tamén ocupa o centro xeométrico da rede de rúas de moitas poleis. 

Posúe múltiples funcións, posto que nela se concentran os lugares de reunión pública con fins políticos (asembleas), relixiosos (templos) e económicos (mercado). 

Século VIII-VII Homero (ca. 750-700 a.C.) dinos que a ágora é o lugar onde se discuten os asuntos públicos. Para estas datas hai poucos restos arqueolóxicos.
Só Mégara Hyblaea (costa E de Sicilia) presenta un espazo libre no centro da ordenación do reparto do solo (fig.1) Na segunda metade do século VII xa se produce a monumentalización dese espazo: construción de todos os elementos esenciais para o desempeño das diversas funcións, templos, pórticos, edificios administrativos... rodeando a explanada destinada ás reunións de cidadáns e asembleas (fig.2)

Evolución da ágora de Mégara Hyblaea

A ágora de Atenas
A primitiva localizábase sobre o lado NE da acrópole, pero non se conservan os seus restos.
Tras Solón, afástase da Acrópole e sitúase na confluencia das vías principais.
Os primeiros edificios (bouleuterion, prytaneion e Stoa Real) dispóñense a carón da vía N-S, ao pé do Kolonos Agoràios (segunda metade s. VI)
Tras a destrución persa de Atenas, Cimón comezou a restauración da ágora, que seguiu desenvolvéndose sen ningunha relación entre os edificios.
En época helenística, coa perda de independencia das poleis, redúcese a actividade política (asembleas populares ou xudiciais) e, a cambio, increméntase a actividade comercial e mantense a relixiosa.
No Helenismo imponse tamén a tendencia a pechar a praza con pórticos -stoai-, tipo coñecido como “xónico” (témola en Pérgamo, Mileto, Priene, Éfeso...) Destacar a stoa de Atalo en Atenas (segunda metade s. II a.C.). Tiña dous pisos con columnas dóricas e xónicas, e abeiraba na parte posterior unha fieira de tendas. Tras a súa restauración, hoxe é un museo.

Primeira ágora ao pé da Acrópole (época arcaica)

Traslado ao Kolonos Agoraios ("outeiro da ágora"), 
en tempos de Solón (época arcaica)

Stoas rodeando a ágora de Pérgamo (Asia Menor)

Stoa de Atalo (planta). Atenas

Stoa Real de Atenas (asento do arconte basileus)

Stoa de Atalo (reconstrución)

Edificios de reunión e representación cidadá: bouleuterion, prytaneion e ekklésiasterion
Ata o s. VI os edificios civís non presentaban unha diferenciación formal. Ata ese momento os pórticos deberon servir como sede dos maxistrados e para outros usos (caso da Stoa Real, onde se encontraba o asento do “arconte basileus” -o maxistrado da polis con funcións relixiosas).

Bouleuterion
O consello popular ou Boulé comeza a ter sede propia nos réximes democráticos: o Bouleuterion.
É un edificio concibido para a reunión de numerosos representantes políticos (500 en Atenas dende Clístenes; antes, en tempos de Solón, eran 400), para o cal dispoñía dun espazo organizado en gradas, ao igual que o resto dos edificios destinados á reunión pública.

Bouleterion vello, s. VI a.C.

Os bouleteria de Atenas Bouleterion novo, s. V a.C.

O edificio máis antigo (s. VI a.C.), debeu ser case cadrado, cun vestíbulo aberto ao exterior a través dun pórtico de columnas dóricas, máis unha sala con asentos en 3 dos seus lados. O de época clásica está a carón do antigo na ágora ateniense.

1. Templo de Hefesto. 2. Vello bouleterion.
3 Novo bouleterion.4. Tholos (sede do pritaneo)

Outros bouleuteria: Mileto
Planta rectangular con dúas alturas. A inferior era un podio e a superior feito á maneira dun templo pseudoperíptero con frontóns a N e S. No interior, as gradas (cáveas) descendían ata o podio. É de época helenística (175-164 a.C.)

Prytaneion
Lugar de reunión dos pritanos (comisión de 50 membros da boulé escollidos para exercer o goberno da polis durante un mes ao ano).
O de Delos construíuse a mediados do s. VI e púidose identificar polas inscricións que se atoparon no seu interior. A presenza dunha columnata dórica na entrada permite distinguilo dunha casa, da que se diferencia moi pouco en planta.
Outras veces, como na ágora da Atenas clásica (480-60), adopta unha forma excepcional, en tholos (construción en planta redonda)

Prytaneion de Delos

Prytaneion de Atenas

Prytaneion de Olimpia

Ekklésiasterion O lugar de reunión da Eklesía (asemblea popular), inicialmente situada na ágora, podía reunir en Atenas ata 30.000 cidadáns. A inicios do século V trasládase ao outeiro da Pnix e constrúese un edificio permanente coa típica estrutura en gradas propia dos lugares de reunión pública.

Reconstrución dun ekklésiasterion.

Localización do outeiro da Pnix.

Ekklésiasterion de Metaponto

Descubríronse os restos do ekklésiaterion de Metaponto (cidade da Magna Grecia) baixo o teatro levantado no s. IV, cun aforo de 8000 persoas.

Construído a inicios do s. III a.C., o edificio de Priene Xonia, Asia Menor) identificado co ekklésiaterion (aínda que tamén podería tratarse dun bouleterion) dispón dun altar central.

Suposto ekklésiasterion de Priene

Edificios para espectáculos: teatros, estadios, odeóns, hipódromos

Teatro

Teatro de Dionisos, Atenas

Nace en Atenas a mediados do s. VI, en principio unha estrutura de madeira. Tras un incendio no s. V, construíuse unha estrutura permanente que se rematou a mediados do s. IV.
Orchestra: espazo circular ao nivel don chan (escenario)

Skene: estrutura por tras da orchestra, separada do auditorio por dous corredores (parodoi). Servía de vestiario e del saían os actores. En principio estaba ao nivel da orchestra. Logo elevouse e desenvolveu unha arquitectura propia.

Auditorio (koilon): forma curva, xeralmente semicircular, en gradas descendentes separadas por corredores chanceados. Aproveitaba as encostas dos outeiros. Os postos máis próximos á orchestra adoitaban ser de pedra decorados con relevos, reservándose aos membros máis eminentes da comunidades.

Afrodisias, Asia Menor

Epidauro, Peloponeso (aforo: 14 000 prazas)

Pérgamo, Asia Menor

Edificio destinado ás competicións atlética. Aproveita tamén as encostas do terreo. Ten forma oblonga, con esquinas redondas ou rectas. Mide 1 estadio (ca. 180m.) O máis antigo consérvase en Olimpia, baixo estruturas dos ss. V e IV a.C. A partir dos ss. IV-III puido recibir influxo do teatro ao engadir gradas no lado oposto á liña de saída. No s. I a.C. as gradas esténdense por todos os lado.

Estadio de Afrodisias, Asia Menor

Estadio de Olimpia, Peloponeso

Odeón 
Auditorio de música, para competicións de canto. O primeiro foi construído en tempos de Pericles (a carón do teatro de Dionisos). Parece que non eran de planta circular, senón rectangular, con varias fieiras de columnas para termar da cuberta e pórticos en polo menos dous lados. En Atenas non se petrificou ata época romana.

Reconstrución do odeón de Pericles, Atenas

Reconstrución do odeón de Gortina, Creta.

Hipódromo

Vasilla de figuras negras

Para carreiras de cabalos e carros.
Case descoñecidos arqueoloxicamente (descrición do de Olimpia por Pausanias).
Adoitaba consistir nun terreo chan, cos extremos redondeados e un terraplén para os espectadores.

Edificios para a práctica de exercicios físicos: ximnasios e palestras

Ximnasio

En orixe era o lugar onde se adestraban os militares (hoplitas e cabaleiros), sen unha arquitectura propia.
A partir do s. IV convértese no centro da paidéia (formación física e intelectual dos efebos-adolescentes).
En época helenística créase o edificio específico para a súa práctica, que se localiza a carón do resto dos edificios públicos, no centro da cidade.

• Palestra: peristilo precedido de própylon, rodeado de estancias (salas rectangulares ou en exedra con bancos, instalacións para o baño -salas para baños fríos con

  

  Atletas na palestra

  cubas, bañeiras ou piscinas-, máis instalacións para o culto de Herakles ou Hermes).
• Pista cuberta 
• Pista ao aire libre

A palestra

Palestra de Olimpia

Algúns núcleos dispoñían dunha palestra para a práctica de exercicios ou deportes como a loita. Trátase xeralmente dun edificio cuberto parcialmente, cun peristilo ao que se abren estancias como vestiarios, baños, etc.